kamień

1. Bodaj się tacy na kamieniu rodzili «oby takich (ludzi) było więcej»

2. Być komuś, stać się dla kogoś kamieniem (młyńskim) u szyi «być komuś ciężarem, przeszkodą, stwarzać kłopot swoją obecnością»: (...) stałem się dla Alicji kamieniem u szyi. J. Stawiński, Piszczyk.

3. Być z kamienia; być (twardym, niewzruszonym) jak kamień, jak głaz «być nieczułym, niewrażliwym, bezwzględnym»: Niedbałym, teatralnym gestem wskazał na te dziewczyny (...). – Kochają mnie one. A ja jestem twardy jak głaz. Za to jeszcze bardziej kochają. M. Nowakowski, Od Benka.

4. Coś ciąży komuś kamieniem (na sercu, na duszy), jak kamień; coś komuś kładzie się, leży kamieniem na sercu, na duszy; coś uciska kamieniem serce, duszę «ciągła myśl o czymś nie daje komuś spokoju, coś obciąża czyjeś sumienie»: Nie może powiedzieć, nie wolno mu. Tajemnica, przedtem cenna jak skarb, teraz ciąży jak kamień. I. Jurgielewiczowa, Ten obcy.

5. Kamień by się wzruszył «coś wzruszyłoby każdego, wywołało współczucie, a osoba, której to dotyczy, pozostaje nieczuła, obojętna»: Mówię ci, tak strasznie płakała, że kamień by się wzruszył, a co dopiero ja... A. Lewańska, Sonata.

6. Kamień (kamyk, kamyczek) do czyjegoś ogródka «o złośliwym przycinku w stosunku do kogoś, rzuconym pozornie mimochodem, przy omawianiu innej sprawy»: Nie obyło się i tu bez wrzucenia paru kamyczków do rządowego ogródka. Polityka 23/1995.

7. Kamień milowy «coś, co ma przełomowe znaczenie»: A Beethoven, przypomnijmy, jest wielkim przedstawicielem tej formy i każda z jego dziewięciu symfonii uchodzi za kamień milowy w jej rozwoju. Ekran 45/1988.

8. Kamień młyński «coś, co utrudnia komuś życie, jest czyjąś zgubą, czyimś nieszczęściem»: Wielu Polaków sądzi, że rozbicie jednego z owych kamieni młyńskich – to znaczy Rosji albo Niemiec – wywiodłoby Polskę z tego historycznego potrzasku. J. Mieroszewski, Finał.

9. Kamień na kamieniu nie został, nie pozostał «wszystko zostało doszczętnie zniszczone, zburzone, zrównane z ziemią»: Przecież gdybym chciał, toby tu kamień na kamieniu nie został z tej całej budy. S. I. Witkiewicz, Dramaty.

10. Kamień obrazy «przyczyna, powód obrazy, niezadowolenia, oburzenia»: Wiem, że jeden mądry doradca chodził do niego i próbował tłumaczyć, ale Gomułka list pisarzy potraktował jak kamień obrazy i nie chciał z nim gadać. T. Torańska, Oni.

11. Kamień węgielny

a) «akt erekcyjny umieszczony w fundamencie nowo budowanego obiektu; także: pierwsza cegła użyta do budowy»: Ukazał się gmach ambasady francuskiej, pod który kamień węgielny kładł de Gaulle. J. Krzysztoń, Obłęd.

b) «podstawa, początek, najważniejszy składnik czegoś»: Jednak już dzisiaj ludzie, którzy w tamtych czasach przeciwstawili się panującemu systemowi, mogą odczuwać satysfakcję, iż to oni stali się kamieniem węgielnym dla nowej Polski. Lipnik 8/1997.

12. Kamień w wodę; (przepaść, zginąć, zniknąć itp.) jak kamień w wodę, w wodzie; jakby w wodę wpadł «ktoś zaginął, coś zaginęło bez śladu»: Kazałem przetrząsnąć cały szpital, bo mógł się na przykład pozbierać i wyruszyć na poszukiwanie alkoholu. Ale zniknął jak kamień w wodę. M. Bielecki, Osiedle.

13. Nie zostawić, nie pozostawić kamienia na kamieniu «zniszczyć, zburzyć coś doszczętnie, zazwyczaj budynki, miasta itp.»: (...) w zdobytych miastach nie pozostawiano kamienia na kamieniu. Z. Kosidowski, Opowieści.

14. Siedzieć, przesiadywać gdzieś kamieniem, kołkiem, murem «siedzieć, przesiadywać stale w jednym miejscu, przez długi czas, bez przerwy»: Ile lat ma Artur? – Dwadzieścia trzy. – I sądzisz, że chłopak w tym wieku kamieniem siedzi w domu? U. Milc-Ziembińska, Śmierć.

15. Siedzieć, przesiadywać nad czymś kamieniem «pracować nad czymś wytrwale, prawie bez odpoczynku»: Gdzie Marysia? – Nie przeszkadzaj jej, siedzi kamieniem nad matematyką, jutro klasówka. Roz bezp 2002.

Coś (aż) kapie od drogich kamieni zob. kapnąć.

Coś idzie jak z kamienia zob. iść 2.

Gryźć kamienie zob. gryźć 1.

Kamień spadł komuś z serca, z piersi zob. spaść 1.

Kląć w żywy kamień (w żywe kamienie) zob. kląć.

Ktoś wzruszyłby kamień, coś wzruszyłoby kamień zob. wzruszyć 2.

Mieć serce z kamienia, jak kamień zob. serce 14.

Milczeć jak kamień zob. milczeć.

Rzucić w kogoś kamieniem zob. rzucić 7.

Spać jak kamień, kamieniem zob. spać 6.

Zdjąć komuś kamień z serca zob. zdjąć 2.

Zrzucić kamień z serca zob. zrzucić 1.